Στη μνήμη

In memoriam
Μιλτιάδης Κωνσταντίνου
Το τελευταίο αντίο
Χριστόφορος Γ. Παπασωτηρόπουλος
Για τον δάσκαλό μας
Όλγα Γριζοπούλου, Πηγή Καζλάρη, Απόστολος Μπάρλος, Βάσω Γώγου

Για τον δάσκαλό μας

Όλγα Γριζοπούλου, Πηγή Καζλάρη, Απόστολος Μπάρλος, Βάσω Γώγου.
Το κείμενο δημοσιευθηκε στην «Θεολογία»

«Υμείς γαρ επ’ ελευθερία εκλήθητε αδελφοί»

(Γαλ. 5, 1)

Συμπληρώθηκαν ήδη σαράντα μέρες αφότου έφυγε από κοντά μας ο δάσκαλός μας Γεώργιος Τσανανάς που μας συνόδευσε πατρικά, φιλικά, συντροφικά στη συναρπαστική περιπέτεια της εκπαίδευσης.

Είναι αλήθεια πως όσοι θεολόγοι σπούδασαν στη Θεολογική Σχολή της Θεσσαλονίκης είχαν την τύχη να εκπαιδευτούν από σπουδαίους και φωτισμένους πανεπιστημιακούς που τους ενέπνευσαν και τους προετοίμασαν να υπηρετήσουν με επάρκεια τη σχολική θρησκευτική εκπαίδευση. Για πολλούς ωστόσο αυτή η «υπηρεσία» μετατράπηκε σε πραγματική κλήση και αποστολή ζωής ήδη από τα φοιτητικά χρόνια με τον σπινθήρα που άναψε ο Τσανανάς.

Πρωτοσυναντώντας τον στη Σχολή γνωρίσαμε έναν ευγενή, ευφυή και χαριτωμένο άνθρωπο που μπορούσε να επικοινωνεί άμεσα, αβίαστα με τον οποιονδήποτε φοιτητή. Στη σχέση μαθητείας που σιγά - σιγά αναπτύξαμε μαζί του διαπιστώσαμε όλα τα χαρίσματα του δασκάλου: μπορούσε να «κοιτάζει» καθαρά και σε βάθος τον καθένα μας, να αποκρυπτογραφεί ιδιαιτερότητες και χαρίσματα, να μας ακούει, να μας αποδέχεται, να μας εμψυχώνει. Ταυτόχρονα φανερώνονταν και οι άλλες πτυχές της προσωπικότητάς του: η ευαισθησία του στις ρωγμές των ανθρώπων, στις ρωγμές της ζωής∙ η κοινωνική και πολιτική του στράτευση –σε μια εποχή που αυτή δεν είχε ακόμη εξαντληθεί σε συνθηματολογικά στερεότυπα και στόχευε στη δικαιοσύνη, την απελευθέρωση και την ισότητα των ανθρώπων∙ οι αγώνες του για την ελευθερία της σκέψης και του λόγου στο πανεπιστήμιο∙ η στοχαστική και διεισδυτική ματιά του στα θεολογικά πράγματα.

Εμπνευσμένη και χαριτωμένη ήταν και η διδασκαλία του. Με ποιητική και σκεπτόμενη γλώσσα μάς ενθάρρυνε να πλησιάζουμε ψηλαφητά, προσωπικά, διεισδυτικά, στοχαστικά, τρυφερά όχι μόνο τους μέλλοντες μαθητές μας αλλά και τη Θεολογία∙ να αποβλέπουμε σε ένα μαθητή δημιουργό που δεν αρκείται σε εύκολες και έτοιμες λύσεις και απαντήσεις, αλλά αναζητάει, θέτει ερωτήματα, ορίζει προβλήματα και διαλέγεται∙ να θεωρούμε τη γνώση της Ορθόδοξης παράδοσης και του ελληνικού πολιτισμού ως θεμέλιο, αλλά και να προσπαθούμε να εκτιναχθούμε στον κόσμο και να ταξιδέψουμε σε ανοιχτούς ορίζοντες∙ να συνειδητοποιούμε πως η εκπαίδευση είναι μετάδοση του παλιού, αλλά και άνοιγμα στο καινούργιο να βρίσκουμε σαν δάσκαλοι των Θρησκευτικών τους δικούς μας προσωπικούς δρόμους χωρίς να παύουμε να εμπιστευόμαστε τη δυνατότητα να βελτιώνουμε ο ένας τον άλλον. Με όλα αυτά –και άλλα πολλά– ο Τσανανάς έριξε μια γέφυρα να περάσουμε από το χώρο της σπουδής της Θεολογίας στο χώρο της διδασκαλίας του θρησκευτικού μαθήματος στο ελληνικό σχολείο.

Δεν αργήσαμε να καταλάβουμε πόσο όλες αυτές οι απόψεις του Τσανανά για τη σχολική θρησκευτική εκπαίδευση και τους δασκάλους της εδράζονταν πάνω στη θεολογική του αυτοσυνειδησία και τους προβληματισμούς του για τα αινίγματα του κόσμου, τη μοίρα του ανθρώπου, τη θέση του στον κόσμο και τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Πιστεύοντας βαθιά πως το όραμα της Βασιλείας του Θεού χρειάζεται να είναι ζωντανό στο παρόν, πως ο Χριστιανισμός είναι άνοιγμα στην οικουμένη και μαρτυρία μέσα στα νέα κάθε φορά δεδομένα, οραματίστηκε και αγωνίστηκε για ένα μάθημα που με θεμέλιο τον Χριστό είναι –εκτός από γνώση– προσωπική αναζήτηση και διάλογος, σχέση και συνύπαρξη, στοχασμός και έκφραση. Ακλόνητη ήταν η πεποίθησή του πως εντός ενός τέτοιου μαθήματος η θεολογική γνώση μπορεί να προσφέρει «ζωήν και περισσόν» στους μαθητές.

Όλα αυτά βέβαια δεν εξαντλούνταν στις θεωρητικές απόψεις του Τσανανά. Άνθρωπος ταυτόχρονα ποιητικός και πρακτικός έδρασε «με λογισμό και με όνειρο» στο δύσβατο ζήτημα της σχολικής θρησκευτικής εκπαίδευσης: μαχητικές παρεμβάσεις και νηφάλιες απαντήσεις σε ό,τι η εποχή έθετε (αμφισβητήσεις του μαθήματος, αρνητικές κριτικές κ.ά.)∙ ατελείωτη δουλειά για την σύνταξη, αλλά και τις αναθεωρήσεις, βελτιώσεις, τροποποιήσεις αναλυτικών προγραμμάτων και σχολικών βιβλίων∙ παραγωγή βοηθητικού υλικού για την εκπαίδευση, την επιμόρφωση και την καθημερινή αρωγή των δασκάλων. Το καθένα δε από αυτά –ακόμη και τις λίγες αράδες για ένα σχολικό βιβλίο ή το κείμενο για μια φωτοτυπία που θα έδινε στους φοιτητές του ή σε έναν δάσκαλο– το φρόντιζε με αισθαντικότητα, το διόρθωνε ατελείωτα. Τίποτε δεν έπρεπε να είναι πρόχειρο και αφρόντιστο, ακόμη και το πιο μικρό σημειωματάκι! Και βέβαια σε κανέναν φοιτητή ή δάσκαλο ποτέ δεν αρνήθηκε τη βοήθειά του. Όποτε τον χρειαστήκαμε, όποτε τον ψάξαμε και του ζητήσαμε κάτι ήταν πάντα εκεί.

Ταυτόχρονα σπουδαίες ήταν και οι πρωτοβουλίες του για τη δημιουργία συσπειρώσεων και συνεργασιών στη Θεολογική Σχολή με στόχο την αναβάθμιση της θρησκευτικής εκπαίδευσης. Πανεπιστημιακοί, εκπαιδευτικοί, φοιτητές συνεργάστηκαν γόνιμα παράγοντας έργο σπουδαίο: συνέδρια, διοργανώσεις, συνάξεις, δημοσιεύσεις κειμένων, προτάσεις, έκδοση περιοδικών κ.ά. Ψυχή όλων αυτών των συνεργασιών ο Τσανανάς εργάστηκε ακαταπόνητα επιλέγοντας να αφήσει στην άκρη την προσωπική του πανεπιστημιακή εξέλιξη.

Όλη αυτή η πορεία ούτε εύκολη ούτε απρόσκοπτη ήταν. Ο Τσανανάς δεν το έβαζε κάτω. Παρέκαμπτε τα εμπόδια με επιμονή και πείσμα δίνοντας μάχες σκληρές για να πετύχει έστω ένα μικρό βήμα, μια τοσοδούλα βελτίωση. Γνώριζε άλλωστε καλά πως συχνά στην εκπαίδευση τα πραγματικά βήματα είναι μικρά. Θαρραλέος και ανυποχώρητος μπροστά σε ό,τι καθηλωτικό, μαχητικός στις εναντιώσεις, τις αντιπαραθέσεις, τις εντάσεις. Προτεραιότητά του πάντοτε το μάθημα των Θρησκευτικών και οι δάσκαλοί του. Μόχθησε με φλόγα και αντοχή για ένα μάθημα που είναι ζωή, που απαντάει σε αυτά που η εποχή ρωτάει και που αναδεικνύει την πολυφωνική μουσική της σχολικής τάξης!

Είχαμε την τύχη να συνεργαστούμε στενά μαζί του σε πολλές από τις φάσεις της ζωής του και σε διαφορετικά έργα. Πέρα όμως από ομάδα εργασίας και καθώς τα χρόνια περνούσαν γίναμε συντροφιά θερμής αγάπης. Και εκεί χωρούσαν όλα: ανιχνεύσεις, προβληματισμοί και αγωνίες, συζητήσεις και διαβάσματα, επινοήσεις και ανταλλαγές ιδεών, αντιπαραθέσεις, διαφωνίες έντονες και συνθέσεις, αλλά και αλληλεγγύη, στοργή, τρυφερότητα, συναισθήματα. Και βέβαια χαρά, πολλή χαρά, αστεία και πειράγματα, γέλια και συγκινήσεις.

Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Τσανανάς όσο κι αν «αποσύρθηκε» δεν έπαψε να παραμένει γόνιμα ανήσυχος, να ενδιαφέρεται για τις εξελίξεις γύρω από το μάθημα, να ενθουσιάζεται σαν έφηβος μπροστά στο καινούργιο.

Ο Τσανανάς υπήρξε ένας γενναίος άνθρωπος. Γενναιότητα επέδειξε κι όλο τον χρόνο της ασθένειάς του. Δεν τον συνέτριψε και δεν τον αφάνισε. Συμπεριέλαβε τη φθορά στην καθημερινότητά του, αστειεύτηκε μαζί της. Αναχώρησε ήρεμα διατηρώντας μέχρι το τέλος το χαρακτηριστικό της ζωής του: τη διάθεση να αποδέχεται, να δίνει χώρο και να μοιράζεται. Οι χάρες του θα μας λείψουν πολύ. Ζώντας στην ερημωμένη και αποδιαρθρωμένη μας ενδοχώρα με συχνή την αίσθηση ότι «χάνουμε το παιχνίδι» ο αστερισμός της ύπαρξής του Τσανανά μάς φωτίζει, δίνει ώθηση στη σκέψη και τις διαδρομές μας.